Cảm nháºn hà n huyên của Tú XÆ°Æ¡ng gá»i gắm trong bà i thÆ¡ ThÆ°Æ¡ng vợ
Tú XÆ°Æ¡ng mang rá»™ng rãi bà i thÆ¡, bà i phú kể vá» vợ. Bà Tú vốn là "con gái nhà dòng, lấy chồng kẻ chợâ€, má»™t ngÆ°á»i con dâu nhiá»u năm kinh nghiệm khiến cho ăn buôn bán, nhân từ được bà con xa sắp mến trá»ng:
"Äầu sông bến bãi, Ä‘ua tà i buôn chÃn bán mÆ°á»i
Trong há» ngoà i là ng, vụng lẽ chà o dÆ¡i Ä‘á» cáºp thợ".
Nhá» váºy mà ông Tú má»›i được sống cuá»™c Ä‘á»i phong lÆ°u: "Tiá»n bạc phó cho con mụ kiếm - Ngá»±a xe chẳng thấy lúc nà o ngÆ¡i".
"ThÆ°Æ¡ng vợ" là bà i thÆ¡ cảm Ä‘á»™ng nhất trong các bà i thÆ¡ trữ tình của Tú XÆ°Æ¡ng. Nó là bà i thÆ¡ tâm sá»±, đồng thá»i cÅ©ng là bà i thÆ¡ thế sá»±. Bà i thÆ¡ chứa chan tình thÆ°Æ¡ng yêu nhiệt liệt của ông Tú đối mang ngÆ°á»i vợ hiá»n thảo của mình.
Sáu câu thÆ¡ đầu nói lên hình ảnh của bà Tú trong gia đình và ngoại trừ cuá»™c Ä‘á»i: hình ảnh trung thá»±c vá» 1 ngÆ°á»i vợ tần tảo, 1 ngÆ°á»i má đôn háºu, già u đức hi sinh.
Hai câu thÆ¡ trong phần Ä‘á» giá»›i thiệu bà Tú là 1 ngÆ°á»i vợ rất đảm Ä‘ang, chịu thÆ°Æ¡ng chịu khó. Nếu nhÆ° bà vợ của Nguyá»…n Khuyến là má»™t nữ giá»›i "hay lam hay là m, dây lÆ°ng bó que, xắn váy quai cồng, chân nam đá chân chiêu, vì tá»› đỡ đần trong toà n bá»™ việc" (câu đối của Nguyá»…n Khuyến) thì bà Tú là 1 ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà :
"Quanh năm buôn bán ở mom sông
Nuôi đủ năm con với 1 chồng".
“Quanh năm buôn bán" là cảnh khiến ăn đầu tắt mặt tối, từ ngà y nà y qua ngà y khác, từ tháng nà y qua tháng khác... không được má»™t ngà y nghỉ ngÆ¡i. Bà Tú "Buôn bán ở mom sôngâ€, nÆ¡i cái mảnh đất nhô ra, ba bá» bao bá»c sông nÆ°á»›c; nÆ¡i khiến ăn là cái thế đất chênh vênh. Hai chữ ''mom sông" gợi tả má»™t cuá»™c Ä‘á»i rá»™ng rãi mÆ°a nắng, má»™t cảnh Ä‘á»i cÆ¡ cá»±c, phải váºt lá»™n kiếm sống, má»›i "Nuôi đủ năm con vá»›i má»™t chồng". Má»™t gánh nặng gia đình đè nặng lên đôi vai ngÆ°á»i mẹ, ngÆ°á»i vợ. Thông thÆ°á»ng, ngÆ°á»i ta chỉ đếm má»› rau, con cá, đếm tiá»n bạc,... chứ ai "đếm" con, "đếm" chồng (!). Câu thÆ¡ tá»± trà o ẩn Ä‘á»±ng ná»—i niá»m chua chát vá» 1 gia đình gặp rá»™ng rãi khó khăn: đông con, ngÆ°á»i chồng Ä‘ang buá»™c phải "ăn lÆ°Æ¡ng vợ". Có thể nói, hai câu đầu, Tú XÆ°Æ¡ng ghi lại 1 cách chân thá»±c ngÆ°á»i vợ tần tảo, đảm nháºn của mình.
Phần thá»±c tô Ä‘áºm thêm chân dung bà Tú, má»—i sáng má»—i tối Ä‘i Ä‘i vá» vá» "lặn lá»™i" khiến ăn nhÆ° "thân cò" nÆ¡i "quãng vắng". Ngôn ngữ thÆ¡ tăng cấp tô Ä‘áºm thêm ná»—i cá»±c nhá»c của ngÆ°á»i vợ. Câu chữ nhÆ° các nét vẽ, gam mà u tiếp nối nhau, bổ trợ và gia tăng: đã "lặn lá»™i" lại "thân cò", rồi còn "khi quãng vắng". Ná»—i cá»±c nhá»c kiếm sống ở "mom sông" tưởng nhÆ° ko thể nà o nói hết được! Hình ảnh "con cò", “cái cò†trong ca dao cổ: ''Con cò lặn lá»™i bá» sông...", "Con cò Ä‘i đón cÆ¡n mÆ°a...", "Cái cò, dòng vạc, chiếc nông..." được tái hiện trong thÆ¡ Tú XÆ°Æ¡ng qua hình, ảnh "thân cò" lầm lÅ©i, đã Ä‘em đến cho ngÆ°á»i Ä‘á»c bao hệ trá»ng cảm Ä‘á»™ng vá» bà Tú, cÅ©ng nhÆ° thân pháºn vất vả, cá»±c khổ,... của ngÆ°á»i phụ nữ Việt Nam trong xã há»™i cÅ©:
"Lặn lội thân cò lúc quãng vắng,
Eo sèo mặt nước buổi đò đông".
"Eo sèo" là từ láy tượng thanh chỉ sá»± rầy rà bằng lá»i đòi, gá»i liên tục dai dẳng; gợi tả cảnh tranh táºu tranh bán, cảnh gượng nhẹ vã nÆ¡i "mặt nÆ°á»›c" khi "đò đôngâ€. Má»™t cuá»™c Ä‘á»i "lặn lá»™i", 1 cảnh sống là m ăn "eo sèo". Nghệ thuáºt đối đặc sắc đẹp đã là m cho vượt trá»™i cảnh kiếm ăn phổ biến cÆ¡ cá»±c. Bát cÆ¡m, manh áo mà bà Tú kiếm được "Nuôi đủ năm con có 1 chồng" nên "lặn lá»™i" trong mÆ°a nắng, buá»™c phải tranh già nh "eo sèo", bắt buá»™c trả giá bao mồ hôi, nÆ°á»›c mắt giữa thá»i buổi khó khăn!
Tiếp theo là hai câu luáºn, Tú XÆ°Æ¡ng váºn dụng siêu sáng tạo hai thà nh ngữ: ''má»™t duyên hai nợ" và "năm nắng mÆ°á»i mÆ°a", đối xứng nhau hà i hòa, mà u dung nhan dân gian thắm thiết trong cảm nháºn và tiếng nói biểu đạt:
"Má»™t duyên hai nợ, âu Ä‘Ã nh pháºn,
Năm nắng mÆ°á»i mÆ°a dám quản công".
"Duyên'' là duyên số, duyên pháºn, "nợ" là dòng "nợ" Ä‘á»i mà bà Tú bắt buá»™c cam pháºn, chịu Ä‘á»±ng. "Nắng", "mÆ°a" tượng trÆ°ng cho tất cả vất vả, khổ cá»±c. Các số từ trong câu thÆ¡ tăng dần lên: "má»™t... hai... năm... mÆ°á»i..." là m cho nổi rõ đức hi sinh lặng thầm của bà Tú, má»™t ngÆ°á»i phụ nữ chịu thÆ°Æ¡ng chịu khó vì sá»± no đủ hạnh phúc của chồng con và gia đình. "Âu Ä‘Ã nh pháºn"... "dám quản công"... giá»ng thÆ¡ rá»™ng rãi xót xa thÆ°Æ¡ng cảm.
Tóm lại, sáu câu thÆ¡ đầu, bằng tấm lòng biết Æ¡n và cảm phục, Tú XÆ°Æ¡ng đã phác hoạ má»™t và i nét vô cùng trung thá»±c và cảm Ä‘á»™ng vá» hình ảnh bà Tú, ngÆ°á»i vợ hiá»n thảo của mình sở hữu bao đức tÃnh đáng quý: đảm Ä‘ang, tần tảo, chịu thÆ°Æ¡ng, chịu khó, thầm lặng hi sinh cho hạnh phúc gia đình. Tú XÆ°Æ¡ng biểu đạt bút pháp Ä‘iêu luyện trong dùng ngôn ngữ và sáng tạo hình ảnh. Các từ láy, những số từ, phép đối, đảo ngữ, sá» dụng sáng tạo thà nh ngữ và hình ảnh "thân cò"... đã tạo nên ấn tượng và sức hấp dẫn của văn chÆ°Æ¡ng.
Hai câu kết, Tú XÆ°Æ¡ng sá» dụng từ ngữ thông tục, lấy tiếng chá»i nÆ¡i "mom sông", khi "buổi đò đông" Ä‘Æ°a và o thÆ¡ siêu tá»± nhiên, bình dị. Ông tá»± trách mình:
"Cha má thói thÆ°á»ng ăn ở bạc,
Có chồng hỠhững cũng như không!"
Trách mình "ăn lÆ°Æ¡ng vợ" mà "ăn ở bạc". Vai trò ngÆ°á»i chồng, ngÆ°á»i cha chẳng giúp Ãch được gì, vô tÃch sá»±, tháºm chà còn "há» hững" sở hữu vợ con. Lá»i tá»± trách sao mà đau xót thế!
Ta đã biết, Tú XÆ°Æ¡ng vá»›i văn tà i, nhÆ°ng công danh dở dang, thi cá» láºn Ä‘áºn. Sống giữa 1 xã há»™i "dở Tây dở ta" chữ nho mạt váºn, lúc mà "Ông nghè, ông cống cÅ©ng nằm co†cho phải nhà thÆ¡ tá»± trách mình, song song cÅ©ng là trách Ä‘á»i Ä‘en bạc. Ông không xu thá»i để vinh thân phì gia "tối rượu sâm banh, sáng sữa bò".
Hai câu kết là cả má»™t ná»—i niá»m tâm sá»± và thế sá»± đầy buồn thÆ°Æ¡ng, là tiếng kể của má»™t trà thức già u nhân cách, nặng tình Ä‘á»i, thượng vợ con mà gia đạo nghèo. Tú XÆ°Æ¡ng thÆ°Æ¡ng vợ cÅ©ng chÃnh là thÆ°Æ¡ng chÃnh mình váºy. Äó là ná»—i Ä‘au thất thế của thi sÄ© lúc cảnh Ä‘á»i thay đổi!
Bà i thÆ¡ "ThÆ°Æ¡ng vợ" được viết theo thể thÆ¡ thất ngôn bát cú ÄÆ°á»ng luáºt. Ngôn ngữ thÆ¡ bình dị nhÆ° tiếng nhắc Ä‘á»i thÆ°á»ng nÆ¡i "mom sông" của những ngÆ°á»i buôn bán nhá», phÆ°Æ¡ng pháp đây gần 1 thế kỉ. Các khÃa cạnh nghệ thuáºt mua lá»c vừa cá thể (bà Tú vá»›i "năm con, má»™t chồng") vừa tổng thể sâu nhan sắc (ngÆ°á»i phu nữ ngà y xÆ°a). Hình tượng thÆ¡ hà m súc, gợi cảm: thÆ°Æ¡ng vợ, thÆ°Æ¡ng mình, buồn vá» gia đạo thêm ná»—i Ä‘au Ä‘á»i. "ThÆ°Æ¡ng vợ" là bà i thÆ¡ trữ tình đặc sắc đẹp của Tú XÆ°Æ¡ng nhắc vá» ngÆ°á»i vợ, ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ngà y xÆ°a vá»›i bao tình cảm trân trá»ng thấp đẹp. Hình ảnh bà Tú được Ä‘á» cáºp đến trong bà i thÆ¡ rất gần gÅ©i vá»›i ngÆ°á»i mẹ, ngÆ°á»i chị trong má»—i gia đình Việt Nam.
Tú XÆ°Æ¡ng là nhà thÆ¡ trà o phúng tuyệt vá»i trong ná»n văn há»c Việt Nam. Tên tuổi ông sống mãi sở hữu non Côi, sông Vị. Sinh bất phùng thá»i giữa mẫu xã há»™i dở Tây dở ta, lúc mà Hán há»c đã mạt váºn, Tú XÆ°Æ¡ng vẫn giữ được nhân cách kẻ sÄ©, vẫn sống "sang trá»ng" nhÆ° ai, bởi lẽ thi sÄ© sở hữu ngÆ°á»i vợ hiá»n thảo đảm Ä‘ang. Tú XÆ°Æ¡ng ko bảng và ng bia đá, nhÆ°ng ông đã khắc danh tiếng bà Tú và o bia đá bảng và ng:
"Má»™t ngá»n đèn xanh, mấy quyển và ng,
Bốn con khiến lÃnh, bố là m quan.
(...) Há»i ra quan đó ăn lÆ°Æ¡ng vợ
Äem chuyện trăm năm – giở lại bà n".
(Quan tại gia)
Tú XÆ°Æ¡ng đã có bà i ''Văn tế sống vợ", lại mang thêm bà i "ThÆ°Æ¡ng vợ", ấy là những áng văn thÆ¡ vừa tà i giá»i vừa nghÄ©a tình. Ca dao đã nhắc vá» ngÆ°á»i vợ tà o khang "tay bÆ°ng chén muối Ä‘Ä©a gừng", Tú XÆ°Æ¡ng vá»›i bao giá» quên được công Æ¡n của bà Tú "Nuôi đủ năm con có má»™t chồngâ€.
à Nam Trần Tuấn Khải (1894 - 1983) thi sÄ© cùng thá»i vá»›i Tú XÆ°Æ¡ng đã có bà i thÆ¡ "Viếng bà Tú XÆ°Æ¡ng" viết năm 1931:
"Hơn sáu mươi năm đất Vị Hoà ng,
Mẹ hiá»n, vợ đức đã treo gÆ°Æ¡ng.
Nếm chung trá»i Việt trăm cay đắng,
Vững có con Côi 1 mối giÆ°á»ng.
Bia miệng đã bắt buộc trang khổn phạm,
Nếp nhà không thẹn dấu văn chương.
Tấm thân tuy thác, danh nà o thác,
Hồn cÅ©ng thÆ¡m lây dÆ°á»›i suối và ngâ€.
Bà i thơ của à Nam giúp ta hiểu hơn Tú Xương và bà Tú, và chúng ta mới thấy hết mẫu hay, loại đẹp của tấm lòng Tú Xương được nhắc đến trong bà i "Thương vợ".
3. Cảm nháºn ná»—i lòng của Tú XÆ°Æ¡ng trong bà i ThÆ°Æ¡ng Vợ
“ThÆ°Æ¡ng vợ†– 1 trong các bà i thÆ¡ chất cất nồng thắm bao cảm xúc của má»™t ngÆ°á»i chồng dà nh cho vợ mình giữa cuá»™c Ä‘á»i bao vất vả, lo toan. NgÆ°á»i chồng đấy ko cần ai khác mà chÃnh là tác fake của bà i thÆ¡: Trần Tế XÆ°Æ¡ng. Ông đã dà nh cho vợ mình những tình cảm siêu thá»±c bụng qua lá»i thÆ¡ giản dị mà sâu sắc.
Trần Tế XÆ°Æ¡ng là 1 trong các thi sÄ© trẻ mang các tác phẩm đã vÆ°Æ¡n lên là bất tá». Sáng tác của ông gồm hai mảng: trà o phúng và trữ tình, Ä‘á»u bắt nguồn từ tâm huyết của nhà thÆ¡ có dân, vá»›i nÆ°á»›c, mang Ä‘á»i.
ThÆ¡ xÆ°a viết vá» ngÆ°á»i vợ đã Ãt, mà viết vá» ngÆ°á»i vợ lúc Ä‘ang còn sống lại cà ng hi hữu hoi hÆ¡n. ThÆ¡ Trần Tế XÆ°Æ¡ng lại khác. Trong sáng tác của ông, vá»›i hẳn má»™t Ä‘á» tà i vá» bà Tú gồm cả thÆ¡, văn tế, câu đối. Bà Tú từng chịu rá»™ng rãi nặng nhá»c gian truân trong cuá»™c Ä‘á»i, nhÆ°ng bà lại mang niá»m hạnh phúc là ngay lúc còn sống đã được Ä‘i và o thÆ¡ ông Tú mang Ä‘a số niá»m thÆ°Æ¡ng yêu, trân trá»ng của chồng. “ThÆ°Æ¡ng vợ†là má»™t trong những bà i thÆ¡ hay và cảm Ä‘á»™ng nhất của Tú XÆ°Æ¡ng viết vá» bà Tú.
Trong các câu thÆ¡ đầu, ông bá»™c lá»™ siêu trung thá»±c vá» cuá»™c sống và đảm trách nặng nhá»c của vợ mình:
“Quanh năm kinh doanh ở mom sông,
...
Eo sèo mặt nÆ°á»›c buổi đò đông.â€
Nghá» của bà là buôn bán, quà nh năm tháng ngà y lặn lá»™i ở “mom sông†– nÆ¡i vá»›i rá»™ng rãi nguy hiểm rình ráºp. Ông Tú ngà y đêm báºn bịu sở hữu đèn sách, sở hữu thÆ¡ ca, váºy mà vẫn để tâm đến công việc của vợ mình, khác hẳn có các ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông khác trong chế Ä‘á»™ nam quyá»n cá»™ng thá»i. Ông là ngÆ°á»i vá»›i tri thức, lại thấu hiểu sá»± Ä‘á»i. Vì thế, ông hiểu hÆ¡n ai hết các ná»—i vất lo toà n mà vợ mình Ä‘ang gánh.
Ông đã dà nh cho vợ những lá»i thÆ¡ rất giản dị sở hữu hình ảnh và từ ngữ chân thà nh, già u cảm xúc. Ông hiểu rằng, vợ mình nặng nhá»c nhÆ° váºy là vì bắt buá»™c “Nuôi đủ năm con mang 1 chồngâ€. Äủ là đủ ăn đủ mặc, đủ ấm, đủ không thiếu váºt dụng gì. Ông tá»± đặt mình cân xứng vá»›i “năm con†để khắc há»a thêm trá»ng trách lá»›n lao mà bà Tú Ä‘ang đảm Ä‘Æ°Æ¡ng. Không cần ông hạ mình trÆ°á»›c vợ, cà ng ko buá»™c phải ông thấp hèn, kém cá»i mà vì loại nghiệp văn há»c của ông khi bấy giá» ko cần là thá»i cÆ°á»ng thịnh bắt buá»™c không thể dá»±a và o đấy mà toan lo cuá»™c mÆ°u sinh cÆ¡m áo gạo tiá»n được. Trong lá»i thÆ¡ của ông còn thầm có sá»± biết Æ¡n, trân trá»ng sâu sắc đến ngÆ°á»i vợ đảm Ä‘ang, tảo tần, già u hi sinh. Bởi thế, ông má»›i hiểu những ngà y bà “lặn lá»™iâ€, “eo sèo†trong cuá»™c bán buôn, bon chen đầy vất vả, ghen tuông Ä‘ua.
Có ngÆ°á»i đặt ra câu há»i, tại sao ông hiểu vợ mình khó nhá»c nhÆ° váºy mà lại ko đứng lên khiến giúp bà ? Những vần thÆ¡ của ông có có lại cÆ¡m áo gạo tiá»n cho bà mụ vất vả? Ông hiểu biết, ông có kiến thức sao lại để vợ mình cần nặng nhá»c váºy? Câu há»i trái ngang tháºt khó trả lá»i. Bởi trong thá»i thế ấy, ông ko thể bá» cây bút mà lao và o là m lụng thuá»™c hạ cá»™ng bà được. Mình bà đảm trách cả năm con đã là má»™t gánh nặng lắm rồi, lại thêm cả má»™t ông chồng. Liệu rằng ngÆ°á»i nữ giá»›i đấy mang gục ngã, mang kêu than?
“Má»™t duyên hai nợ âu Ä‘Ã nh pháºn,
Năm nắng mÆ°á»i mÆ°a dám quản công
Cha má nghá» Ä‘á»i ăn ở bạc
Có chồng lạnh nhạt cÅ©ng nhÆ° không.â€
Má»™t lần nữa, Tế XÆ°Æ¡ng dà nh cho vợ mình những lá»i thÆ¡ vô cùng đáng trân trá»ng, nâng niu. Ông cảm mến và thông cảm mang ná»—i niá»m vất vả của vợ, ông thấu hiểu sá»± cam chịu của bà . Cà ng hà m Æ¡n vợ bao nhiêu, ông lại cà ng oán than bản thân mình bấy nhiêu. Ông tá»± chá»i mình “Có chồng thá» Æ¡ cÅ©ng nhÆ° khôngâ€. Ông ko khiến cho được gì giúp bà ngoại trừ tình thÆ°Æ¡ng yêu và lòng thÆ°Æ¡ng cảm sâu sắc. Có lẽ đối mang bà Tú nhÆ° váºy cÅ©ng đã là đủ lắm rồi. Bởi thân pháºn ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà xÆ°a ai cÅ©ng khổ, cÅ©ng chìm nổi long Ä‘ong, nhÆ°ng chẳng mấy ai được chồng thÆ°Æ¡ng và thấu hiểu nhÆ° bà . Chỉ là do thá»i thế bắt buá»™c ông không giúp được gì cho vợ.
Bên cạnh các tình cảm chân tình dà nh cho bà Tú, Tế XÆ°Æ¡ng cÅ©ng thầm bà y tá» niá»m đồng cảm, xót xa sở hữu những thân pháºn đồng cảnh vá»›i bà . Bởi thế, ông và vợ mình vá»›i “thân cò†– 1 hình ảnh thân thuá»™c trong ca dao Việt Nam lúc kể vá» số pháºn khó nhá»c của ngÆ°á»i nông dân. Dù há» mang bắt buá»™c “lặn lá»™iâ€, cần “eo sèo†hay dù váºy nà o Ä‘i chăng nữa, những “thân cò†vẫn hôm mai miệt mà i kiếm sống.
Váºy, vì mục tiêu gì mà há» lại cam chịu nhÆ° váºy? Không cần vì bị ép buá»™c, mà vì ái tình thÆ°Æ¡ng lá»›n lao và cao cả há» dà nh cho gia đình. Sá»± hi sinh ấy tháºt đáng trân trá»ng và đáng quý biết bao. NhÆ°ng không phải ai cÅ©ng mang ná»—i lòng thấu hiểu nhÆ° nhà thÆ¡ Tế XÆ°Æ¡ng. Sống trong xã há»™i nam quyá»n nhÆ°ng ông ko tá»± cho mình được quyá»n thong dong, được hưởng thụ thoải mái tất cả váºt dụng và được trà đạp lên ngÆ°á»i phụ nữ. Ở xã há»™i ấy, vá»›i những ngÆ°á»i vợ bị coi là nô lệ, là ngÆ°á»i ở, nhÆ°ng Tế XÆ°Æ¡ng thì không. Bà Tú đã Ä‘i và o thÆ¡ ông vá»›i ý tức là 1 ngÆ°á»i vợ Ä‘Ãch thá»±c, má»™t ngÆ°á»i vợ đảm Ä‘ang, già u đức hi sinh. Ông thÆ°Æ¡ng vợ và trái lại cÅ©ng trách mình là m cho chồng mà “há» hững cÅ©ng nhÆ° khôngâ€.
Äúng nhÆ° mẫu tên mà tác nhái đã đặt cho bà i thÆ¡ “ThÆ°Æ¡ng vợâ€, Tế XÆ°Æ¡ng đã dà nh các tình cảm chân thà nh nhất dà nh cho vợ. Không giúp được vợ nhÆ°ng ông mong sao những tình cảm của mình sẽ là m cho bà vÆ¡i Ä‘i mệt má»i sau bao ngà y lặn lá»™i khó nhá»c mÆ°u sinh.
4. Tâm sá»± của Tú XÆ°Æ¡ng qua bà i thÆ¡ “ThÆ°Æ¡ng vợâ€
ThÆ¡ văn Việt Nam xÆ°a và nay mang những bà i thÆ¡ thÆ°Æ¡ng vợ, khóc vợ vô cùng cảm Ä‘á»™ng. NgÆ°á»i ta còn truyá»n tụng má»™t bà i thÆ¡ của Tá»± Äức khóc má»™t bà phi mang câu:
Äáºp tan vỡ gÆ°Æ¡ng ra mua thấy bóng
Xếp tà n y lại để dà nh hơi.
Ná»—i nhá»› nhung Ä‘au Ä‘á»›n, dữ dá»™i đấy còn được Bùi Hữu NghÄ©a, Nguyá»…n Thượng Hiá»n, Nguyá»…n Khuyến diá»…n tả cảm Ä‘á»™ng trong bà i văn tế, câu đối khóc vợ sau nà y. Cảm phục, xót thÆ°Æ¡ng, tá»± hà o... trÆ°á»›c tấm lòng, đức hi sinh của vợ bằng giá»ng văn vừa sở hữu chút tÃnh nghịch, vừa siêu cảm Ä‘á»™ng; giữa sá»± hà i hòa giữa trà o phúng và trữ tình Tú XÆ°Æ¡ng đã là m “già u†thêm Ä‘á» tà i viết vá» bà Tú và kịp góp và o ná»n văn chÆ°Æ¡ng Trung đại Việt Nam má»™t bà i thÆ¡ vá» tình bi cảm vợ hay và sâu sắc.
ThÆ°Æ¡ng vợ là 1 bà i thÆ¡ vừa cảm Ä‘á»™ng, vừa dà dá»m của Tú XÆ°Æ¡ng. Chỉ hai câu đầu của bà i thÆ¡ đã nêu báºt lên được vai trò rÆ°á»ng cá»™t gia đình của bà :
Quanh năm kinh doanh ở mom sông
Nuôi đủ năm con mang 1 chồng.
Ông Tú tá» lòng thÆ°Æ¡ng vợ bắt đầu bằng sá»± tÃnh công. Äúng hÆ¡n là sá»± hà m Æ¡n sâu sắc công lao của bà Tú. Có thá»i gian cụ thể: “quanh nămâ€; không gian cụ thể: “mom sông†cà ng khiến vượt trá»™i lên sá»± lam lÅ©, nặng nhá»c vần váºt của bà Tú. NÆ¡i buôn bán để kiếm miếng cÆ¡m manh áo của bà Tú là “mom sôngâ€- là 1 chá»— đất nÆ¡i ra ở bá» sông, nÆ¡i Ãt ngÆ°á»i qua lại, sóng nÆ°á»›c gáºp ghá»nh gợi sá»± cheo leo, chênh vênh, Ä‘a dạng bất trắc. Thế nhÆ°ng “quanh năm†tức là ngà y nà y qua ngà y khác, năm nà y qua năm khác nhÆ° má»™t vòng tuần hoà n khép kÃn, dù ngà y nắng hay mÆ°a,ốm Ä‘au hay khoẻ mạnh bà Tú lại quẩy gánh gồng ra nÆ¡i “mom sông†ấy để buôn bán. Cách nói nhÆ° là sá»± xô bồ, thổi phồng của chuyện văn chÆ°Æ¡ng, trong giả dụ nà y chÃnh là sá»± đãi đằng lòng hà m ân đối có bà Tú vá» mặt thá»i gian khó dá»™ng. Và điá»u cảm Ä‘á»™ng, đáng để khâm phục bà Tú là nhịp Ä‘iệu là m cho việc ko dừng nghỉ tại má»™t nÆ¡i khiến cho ăn, marketing cạnh tranh nhÆ°ng ko cần chỉ để nuôi thân mà “Nuôi đủ năm con mang 1 chồng’. Äâu còn thấy hình ảnh:
Trên đồng cạn, dưới đồng sâu
Chồng cà y, vợ cấy, con trâu đi bừa.
Mà ngược lại đó là loại chồng: “Tiá»n bạc phó cho con mụ kiếmâ€, chiếc chồng “ThÆ°ng đấu nhá» lÆ°ng má»™t mẹ mà yâ€. NgÆ°á»i chồng là rÆ°á»ng cá»™t của gia đình, đảm trách việc nặng nhá»c để cÆ°u vá»›i cuá»™c sống cho vợ con váºy mà ở đây, trong câu thÆ¡ nà y ông Tú cảm thấy mình nhÆ° má»™t ngÆ°á»i “thừaâ€, má»™t kẻ vô bổ và nhÆ° 1 “thứ con†đặc trÆ°ng để bà Tú nên nuôi riêng. Chế Ä‘á»™ xã há»™i cÅ© đã sản sinh ra dòng ông chồng Ä‘oảng, dòng ông chồng “dà i lÆ°ng tốn vải, ăn no lại nằm†nhÆ° ông Tú ko Ãt. Toát lên qua hai câu thÆ¡ là má»™t niá»m cảm thÆ°Æ¡ng của ông Tú dà nh cho vợ trÆ°á»›c đức hi sinh, tảo tần của bà ; đồng thá»i là má»™t lá»i tá»± trách mình vì thân khiến chồng mà để vợ đảm Ä‘Æ°Æ¡ng việc gia đình đồng thá»i còn tốt thoáng niá»m kiêu hãnh vá» vợ của mình lúc khiến cho lụng khó nhá»c để “Nuôi đủ năm con sở hữu 1 chồngâ€. Mặc dù, đó là 1 ông chồng ko bắt buá»™c nhÆ°ng bằng lối văn dà dá»m, tình cảm chân thà nh, nháºn ra được sá»± vất vả của vợ, tá» ra biết nháºn lá»—i, biết Ä‘á»n bù lại bằng loại tình, bằng tấm lòng cần ngÆ°á»i Ä‘á»c không há» trách mà ngược lại vá»›i chút cảm thông đối có “ông chồng’ nà y.
Tình thÆ°Æ¡ng vợ được bá»™c lá»™ trá»n ven trong hai câu thÆ¡ 3, 4:
Lặn lội thân cò lúc quãng vắng
Eo sèo mặt nước buổi đò đông.
Hai câu thÆ¡ gợi lên cảnh khiến cho ăn vất vả, tá»™i nghiệp của bà Tú. Chẳng hay, ông Tú đã đón nháºn câu ca dao “Con cò lặn lá»™i bá» sông/ Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ nonâ€, từ bà o giá»? Qua tiếng ru con cua 1 bà mẹ hà ng xóm hay page chÃnh trong lá»i ru của bà cụ Nhuáºn đã Ä‘i và o tiá»m thức của tế XÆ°Æ¡ng? Chắc chắn từ “con cò lặn lá»™i bá» sôngâ€, hình ảnh những bà vợ Việt Nam ngà n xÆ°a trong xã há»™i cÅ©, ngược xuôi tần tảo, gian truân cá»±c nhá»c để nuôi chồng con cÅ©ng từ lâu đã Ä‘i và o hồn thÆ¡ già u rung Ä‘á»™ng của Tú XÆ°Æ¡ng có bao nhiêu xót xa, thÆ°Æ¡ng cảm. Äể giỠđây, trong lúc nghÄ© tá»›i bà Tú thì con cò đấy bá»—ng vụt dáºy vá»— cánh bay vèo thi hứng ThÆ°Æ¡ng vợ của Tú XÆ°Æ¡ng. Phép đảo ngữ “lặn lá»™i thân cò†cà ng khắc hoạ rõ nét ná»—i khổ cá»±c, đức hi sin, sá»± chịu chứa của bà Tú. Hai từ “lặn lá»™i†chen lên đứng đầu câu. Cảnh lặn lá»™i lại cà ng “lặn lá»™iâ€. Ca dao Ä‘á» cáºp “con còâ€, Tú XÆ°Æ¡ng Ä‘á» cáºp “thân còâ€. à thÆ¡ cổ nhÆ° xoáy sâu và o sá»± cá»±c khổ. “Thân cò†gợi thân pháºn lẻ loi, yếu á»›t, cô Ä‘Æ¡n và nó lại cà ng cô quạng, lạc Ä‘iệu hÆ¡ lúc Ä‘i cùng mang từ “eo sèoâ€- 1 sá»± mặc cả, nhá» nhoi, cô Ä‘Æ¡n, tá»™i nghiệp. Vì “năm con có má»™t chồngâ€, vì “miếng cÆ¡m manh áo†mà bà Tú cần chen chúc có nhau trên các chuyến đò Ä‘Æ°a khách sang sông. Cháºt hẹp, bấp bênh, má»ng manh, chÆ¡i vÆ¡i tá»›i quá chừng! Và nhịn nhÆ°á»ng nhÆ° sông nÆ°á»›c cà ng mênh mông bao nhiêu thì loại Ä‘á»™ chÆ¡i vÆ¡i, má»ng manh, cáºp kênh đấy lại cà ng tăng lên bấy nhiêu. Từ ấy cà ng là m vượt trá»™i tấm lòng thÆ°Æ¡ng vợ của Tú XÆ°Æ¡ng và qua ấy ông tá» ra thấu hiểu hết các khó nhá»c của bà Tú:
Má»™t duyên, hai nợ âu Ä‘Ã nh pháºn
Năm nắng mÆ°á»i mÆ°a dám quản công.
Câu thÆ¡ nhÆ° nhắc lên ý nghÄ© của bà Tú. Cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° thế là duyên, mà cÅ©ng là nợ, duyên 1 thì nợ hai, thôi Ä‘Ã nh chịu theo số pháºn, ko giám ná» hà hà , ko Ä‘á» cáºp công gì nữa. NhÆ°ng câu thÆ¡ còn là m cho nhứ tá»›i câu ca dao:
Một duyên, hai nợ, ba tình,
Chiêm bao lẩn tắt hơi bên mình năm canh.
Ngoà i cái duyên, cái nợ còn có cái tình; loại tình nghÄ©a vợ chồng của bà Tú dà nh cho chồng mình. Thà nh ra nhắc “nợ†mà thá»±c ra là kể “tìnhâ€, mà đã là tình thì ai lại nhắc công. Số từ tăng tiến: “má»™tâ€, “haiâ€, “nămâ€, “mÆ°á»i†cà ng dồn nén sá»± chịu Ä‘á»±ng của bà Tú, cà ng là m cho trà o dâng lên ná»—i niá»m xót thÆ°Æ¡ng, thông cảm trÆ°á»›c sá»± hi sinh vất vả, tảo tần của bà Tú.
Bà i thÆ¡ kết bằng má»™t cấu chá»i - 1 câu chá»i yêu:
Cha má thói thÆ°á»ng ăn ở bạc
Có chồng lãnh đạm cũng như không.
Nhìn cuá»™c Ä‘á»i bà Tú nhÆ° váºy mang chá»i cÅ©ng là lẽ tất yếu. NhÆ°ng ở đây ai chá»i? chá»i ai? Và chá»i mẫu gì? Thì cÅ©ng chỉ là ông Tú thÆ°Æ¡ng xót cho bà Tú mà chá»i thay cho bà Tú. Ông Tú đã tá»± chá»i mát mình vá» dòng thói “ăn ở bạcâ€, cái tá»™i “là m chồng mà hững há» cùng nhÆ° khôngâ€, là m chồng mà để vợ bắt buá»™c trăm cÆ¡, nghìn cá»±c nhÆ° thế. Hai câu kết khép lại bà i thÆ¡ vừa nhÆ° là 1 lá»i chá»i, vừa nhÆ° là 1 lá»i than. Nhà thÆ¡ tá»± phán xét chÃnh mình, tá»± trách mình và tha cho cảnh ngá»™ của vợ. Câu thÆ¡ cÅ©ng chỉ ra duyên cá»› dẫn đến ná»—i khổ của bà Tú là do “thói Ä‘á»i†bạc bẽo. “Thói Ä‘á»i†bạc bẽo đã biến ông Tú trở nên kẻ vô tÃch sá»±, chÃnh vì váºy ông vÆ°Æ¡n lên là gánh nặng cho vợ. Lá»i chá»i vừa biểu thị ná»—i niá»m hà n huyên đắng cay ch tình cảnh của ông Tú, vừa miêu tả ná»—i xót thÆ°Æ¡ng, ngùi ngùi của ông Tú đối có vợ.
Bà i thÆ¡ đã dá»±ng lên hai bức chân dung: ông Tú và bà Tú. Bà Tú hiện lên phÃa trÆ°á»›c, ông Tú mệnh chung lấp phÃa sau. Vượt lên trên toà n bá»™ là tấm lobngf yêu thÆ°Æ¡ng, quà trá»ng và tri ân của ông Tú đối mang ngÆ°á»i vợ tần tảo. Nhà thÆ¡ Xuân Diệu đã từng bình phẩm vá» bà i thÆ¡ ThÆ°Æ¡ng vợ rằng: “ThÆ¡ hay, hay ở ý tình; hay ở chữ, tiếng, hay ở sá»± việc; hay ở nhạc Ä‘iệu: lặn lá»™, eo sèo, thân cò, mặt nÆ°á»›c, quãng vắng, đò đông, má»—i chữ Ä‘á»u tình cảmâ€. Qua đó, tấm lòng yêu thÆ°Æ¡ng, trân trá»ng cÅ©ng nhÆ° các trăn trở, day dắt đã tạo buá»™c phải nhân cách cao đẹp của Tú XÆ°Æ¡ng, má»™t con ngÆ°á»i dám sòng phẳng có bản thân, tá»± nháºn ra thiếu sót của mình và không trút bá» trách nhiệm.